یادداشت دکتر سبحان نظری، دبیر انجمن، در شماره مرداد ماه 1401 ماهنامه سازمان ملی بهره‌وری ایران:
توسعه اقتصادي و اجتماعي پایدار كشورها، همبستگي مثبتي با گسترش پایدار حملونقل دارد. حملونقل آسان، ایمن، ارزان و پاک، از جمله فعاليت‌هاي زيربنايي براي توسعه اقتصادي و اجتماعی است. به‌عبارت ديگر، با افزايش ارزش‌افزوده بخش حملونقل، توليد ناخالص داخلي نيز رشد مي‌يابد. بدیهی است که هر چه دارایی‌های بخش حمل ونقل، بهره‌ورانه‌تر به‌کار گرفته شوند، اثرات آن در سایر بخش‌های اقتصاد نیز مشهودتر و مفیدتر خواهد بود.
اهمیت بهره‌وری در حملونقل ریلی
حملونقل ریلی به‌عنوان شیوه‌ای ایمن، پاک و کم‌مصرف در میان سایر شیوه‌های حملونقل شناخته می‌شود. از مزایای مهم حملونقل ریلی برای توسعه اقتصادی، تسهیل دسترسی تولیدکنندگان به مواد خام، کالاهای واسطه‌ای و سایر منابع و نیز ارسال محصولات به بازارها با کرایه‌های اندک است. راه‌آهنی که خوب اداره شود خدمات موردنیاز بسیاری از صنایع کشور را با هزینه‌ای بسیار کمتر از حملونقل جاده‌ای تامین می‌کند. بنابراین حملونقل ریلی می‌تواند باعث تسهیل تجارت، ایجاد اقتصاد مقیاس، تخصصی‌شدن اقتصاد و رشد اقتصادی فزاینده شود.
هزینه اولیه سرمایهگذاری برای حملونقل ریلی سنگین است و در بیشتر کشورها، دولت‌ها زیرساخت ریلی را ایجاد می‌کنند. سرمایهگذاری در ناوگان ریلی نیز بسته به نوع ساختار راه‌آهن کشورها توسط بخش دولتی (مثلاً در روسیه، چین و هند) یا بخش خصوصی (مثلاً در ایالات متحده آمریکا، انگلستان، ژاپن و ایران) انجام می‌شود. بدیهی است که بهره‌وری چنین صنعتی که نیازمند سرمایهگذاری هنگفت است باید تا جای ممکن بالا باشد تا از هدررفت منابع جلوگیری شود.
مقایسه بهره‌وری راه‌آهن ایران با سایر کشورها
به‌منظور درک بهتر جایگاه حملونقل ریلی ایران در دنیا از منظر بهره‌وری، با استفاده از داده‌های موجود در سایت اتحادیه بین‌المللی راه‌آهن‌ها (UIC) و سالنامه آماری تعدادی از کشورها، به مقایسه راه‌آهن ایران با سایر کشورها پرداخته شده است. بر این اساس، ایران از نظر طول خطوط ریلی در میان سایرکشورهای دنیا در جایگاه شانزدهم قرار دارد. متأسفانه توسعه خطوط ریلی ایران در سال‌های اخیر بر اساس مطالعات تقاضا انجام نشده است. پروژه‌هایی مهمی همچون اتصال چابهار به شبکه ریلی و خط‌آهن رشت – آستارا سال‌هاست که مغفول مانده‌اند و روند احداث آنها بسیار کُند است. در همین دوره، برخی از مراکز استان‌ها که تقاضای کافی برای حمل ریلی ندارند، با سرمایهگذاری هنگفت به شبکه ریلی متصل شده‌اند و به همین دلیل بخشی از خطوط ریلی ایران به علت کمبود تقاضا، فاقد کارایی لازم هستند. برای درک بهتر این مهم می‌توان از شاخص بهره‌وری «واحد حمل به‌ازای هر یک کیلومتر از شبکه» استفاده کرد. «واحد حمل» عبارت است از؛ مجموع تن‌کیلومتر بار و مسافرکیلومتر حمل شده که حاصل تقسیم آن بر طول خطوط، نشان‌دهنده تقاضای جذب شده به‌ازای هر یک کیلومتر خط است. طی سال 2021 میلادی در هر کیلومتر از شبکه ریلی ایران 94/2 میلیون «واحد حمل» جذب شده است. در حالی که این عدد برای کشورهای روسیه، چین، هند و قزاقستان به ترتیب برابر 64/30، 53/30، 88/25 و 42/15 میلیون واحد حمل بوده است.
از دیگر شاخص‌های مهم بهره‌وری در حملونقل ریلی می‌توان به بهره‌وری واگن‌های باری و مسافری اشاره کرد که به‌ترتیب از تقسیم تن‌کیلومتر بار حمل شده بر تعداد واگن باری و مسافرکیلومتر جابه‌جا شده بر تعداد واگن مسافری حاصل می‌شود. تعداد واگن‌های باری طی سال‌های گذشته با سرمایهگذاری بخش خصوصی رشد داشته است، اما بنا بر دلایلی مانند استفاده نکردن از دانش و فناوری روز دنیا در مدیریت و برنامه‌ریزی سیر و حرکت راه‌آهن، یارانه هنگفت سوخت که منجر به جذب بار به بخش جاده‌ای شده، همچنین ضعف در تعمیر و نگهداری لکوموتیوها که به‌ویژه در سال‌های اخیر سبب کاهش شدید تعداد لکوموتیوهای آماده به‌کار شده است، زمینه بهره‌وری نازل واگن‌های باری را فراهم کرده‌اند. طی سال 2021 میلادی، هر واگن باری در ایران به طور متوسط 24/1 میلیون تن‌کیلومتر بار حمل کرده است که تقریباً نصف بهره‌وری واگن‌های باری چین، هند و روسیه بوده است. خوب است بدانیم که سهم شیوه ریلی از مجموع بار حمل شده جاده‌ای و ریلی در ایران حدود 10 درصد، در چین و هند بیشتر از 30 درصد و در روسیه 90 درصد است. متأسفانه به‌دلایل اشاره شده، روند بهره‌وری واگن‌های باری ایران طی سال‌های اخیر نزولی بوده است. در سه ماهه نخست سال 1401متوسط بهره‌وری ماهیانه واگن‌های باری 5/13 درصد نسبت به مدت مشابه سال 1400 و 8/24 درصد نسبت به مدت مشابه سال 1399 افت داشته است.
در همین حال، از آغاز سال 2020 میلادی و با همه‌گیری ویروس کرونا بخش مسافری ریلی در بیشتر کشورهای دنیا به‌دنبال پروتکل‌های بهداشتی وضع‌شده با کاهش چشمگیر تعداد مسافر رو‌به‌رو شد. برخی کشورها مثل ایران در سال 2021 روند رو به بهبودی را از این نظر نسبت به سال 2020 تجربه کرده‌اند، اما برخی دیگر، به‌ویژه کشورهای اروپایی به‌دلیل محدودیت‌های سختگیرانه‌تر با روند کندتری در حال بازگشت به شرایط عادی هستند.
بررسی آمار سه ماهه نخست سال 1401 نشان می‌دهد که به‌دنبال رفع محدودیت‌های مربوط به پروتکل‌های بهداشتی، بهره‌وری واگن‌های مسافری در ایران نسبت به مدت مشابه سال‌های گذشته رشد داشته است. این رشد اگرچه از جهتی قابل‌تحسین است، اما از سوی دیگر، با افزایش تعداد قطارهای مسافری و اولویت‌دهی راه‌آهن به تخصیص لکوموتیو به آنها در شرایط کمبود لکوموتیو، زمینه تشدید افت بهره‌وری در حمل ریلی بار فراهم شده است.
راهکارهای پیشنهادی برای بهبود بهره‌وری حملونقل ریلی کشور
نخستین گام برای بهبود بهره‌وری حملونقل ریلی در ایران، انجام اصلاحات ساختاری است. روند خصوصی‌سازی در این صنعت از اواخر دهه هفتاد شمسی آغاز شده است و امروزه مالکیت تمامی واگن‌های باری و مسافری و 30 درصد از لکوموتیوهای باری کشور در اختیار بخش خصوصی است. بخش دولتی راه‌آهن باید هرچه سریع‌تر با واگذاری بخش‌های باقی‌مانده از حوزه تصدی‌گری دولتی، از جمله مالکیت لکوموتیوهای دولتی و نیز فرایند مدیریت شبکه به بخش خصوصی از تصدی‌گری در این حوزه خارج شده و صرفا به‌عنوان یک نهاد تنظیم‌گر عمل کند.
از طرف دیگر، باید با سیاستگذاری‌های مکمل، مثلا در حوزه قیمت‌گذاری سوخت و تعرفه دسترسی به شبکه در بخش جاده‌ای، مطلوبیت شیوه حملونقل ریلی را برای صاحبان بار و مسافران و جذابیت سرمایهگذاری در این صنعت را برای صاحبان سرمایه خصوصی بالا برد. جذب سرمایهگذاری صنایع فولادی و معدنی به‌عنوان ذی‌نفعان اصلی بخش حملونقل بار ریلی می‌تواند مشکلات عدیده‌ای از این بخش را رفع کند.
از واجب‌ترین اقدامات برای رشد بهره‌وری راه‌آهن، تعهد به توسعه شبکه ریلی مبتنی بر مطالعات جامع حملونقل و پرهیز از دخالت لابی‌گری‌های سیاسی در تصمیم‌های راهبردی است. راهکار کلیدی دیگر، استفاده از دانش و فناوری روز دنیاست که در این زمینه نیز می‌توان با تشویق شرکت‌های دانش‌بنیان برای ورود به این حوزه و تعریف مدل‌های درآمدی جذاب برای آنها، گام بلندی در توسعه حملونقل ریلی برداشت.
